وب سایت رسمی مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى

به گزارش حوزه اندیشه خبرگزاری تقریب، سید جمال الدین بن سید صفدر بن سیدعلی  در سال 1254 ه . ق (1838 م) در روستای اسدآباد همدان به دنیا آمد . او را نمی توان محدود به منطقه ای خاص کرد او مصلحی بود که از سردرد برخاست و تنها قصدش نجات جهان اسلام بود و در این راه، از همه چیز گذشت و جان و مال خود را در این راه گذاشت. او که نسبش به حسین بن علی علیه السلام می رسد، همچون جد خود، در راه اصلاح امت اسلام بسیار جدی و با صلابت بود و با هر چه سد راه وی می شد، به مبارزه برمی خاست .

هرچند در راه هدف احیاگرانه خود، متحمل زحمات فراوانی شد و حتی در این راه تهمت ها و افتراهای فراوانی  نظیر الحاد و بی دینی و گرایش به با بیت به وی داده شد، اما هیچ گاه از هدف اصلی خود باز نایستاد . دل مشغولی اولیه و اصلی سید جمال الدین، بیداری و یکپارچگی مسلمانان در برابر نفوذ غرب بود .

دردهایی که سیدجمال در جامعه اسلامی تشخیص می داد عبارت بود از:

1 . استبداد حکام
2 . جهالت و بی خبری توده مسلمان و عقب ماندن آن ها از کاروان علم و تمدن
3 . نفوذ عقاید خرافی در اندیشه مسلمانان و دور افتادن آن ها از اسلام نخستین
4 . جدایی و تفرقه میان مسلمانان به عناوین مذهبی و غیرمذهبی;
5 . نفوذ استعمار غربی در کشورهای اسلامی .

سید برای چاره این دردها و بدبختی ها، از همه وسایل ممکن - مسافرت ها، تماس ها، سخنرانی ها، نشر کتاب و مجله، تشکیل حزب و جمعیت و حتی ورود به ارتش - بهره جست . او در عمر شصت ساله خود، ازدواج نکرد و تشکیل عایله نداد; زیرا با وضع غیر ثابتی که داشت و هر از گاهی در کشوری به سر می برد و در تحصن یا تبعید یا تحت نظر بود، نمی توانست مسؤولیت تشکیل خانواده را برعهده بگیرد .

سید چاره دردهایی را که تشخیص داده بود در موارد ذیل می دانست:
1 . مبارزه با خودکامگی مستبدان، از طریق آگاهاندن مردم به این که مبارزه سیاسی یک وظیفه شرعی و مذهبی است
2 . مجهز شدن به علوم و فنون جدید
3 . بازگشت به اسلام نخستین و دور ریختن خرافات و پیرایه ها و ساز و برگ هایی که در طول تاریخ به اسلام بسته شده است; از نظر سید، بازگشت مسلمانان به اسلام نخستین، به معنای بازگشت به قرآن و سنت معتبر و سیره سلف صالح است .
4 . ایمان و اعتماد به مکتب و این که اسلام قادر است به عنوان یک مکتب و یک نظام اعتقادی، مسلمانان را رهایی بخشد و به استبداد داخلی و استعمار خارجی پایان دهد و به مسلمانان عزت و سعادت ارزانی دارد
5 . مبارزه با استعمار خارجی، اعم از استعمار سیاسی و اقتصادی و فرهنگی
6 . اتحاد اسلام
7 . دمیدن روح مبارزه و جهاد به کالبد نیمه جان جامعه اسلامی; او اصل فراموش شده جهاد را پیش کشید و فراموش شدن این اصل را عامل بزرگی برای انحطاط و مسلمانان تلقی کرد .
8 . مبارزه با خودباختگی در برابر غرب .

او به مسلمانان اصرار می کرد که تفاوت های فرقه ای خود را به فراموشی سپرده، یکدیگر را به خاطر خیر و صلاح امت اسلام تحمل نمایند . خواست او از مسلمانان آن بود که علم و فن آوری غرب را در کنار حفظ ارزش های اخلاقی و دینی خود اقتباس کنند .

از اختلاف و تفرقه مسلمانان و حکام آن ها بسیار نالان بود و در کلام دردمندانه و حاکی از تاسف عمیق خود، بیان داشت، مسلمانان اتفاق کردند که اتحاد و اتفاق با یکدیگر نداشته باشند . دریغا که هر یک مانند خوره همدیگر را می خورند، تیشه به ریشه هستی خود می زنند! برای خرسندی دشمنان محمد صلی الله علیه و آله پشت به قبله کنند! قرآن مجید را ندیده انگارند! غرب زدگی را سرمایه افتخار خود و خاندانشان پندارند!

از این رو، او تنها هدف خود را اصلاح این وضع می دانست: من صدراعظم نمی خواهم بشوم، من وزیر نمی خواهم بشوم، من ارکان دولت نمی خواهم بشوم، من وظیفه نمی خواهم، من عیال ندارم، من ملک ندارم و نمی خواهم که داشته باشم . . . من همیشه به یک حالت بوده و خواهم بود، جز نصیحت و اصلاح مقصد دیگری ندارم . . مرا در این جهان، چه در غرب باشم و چه در شرق، مقصدی نیست، جز در اصلاح دنیا و آخرت مسلمانان بکوشم و آخر آرزویم آن است که چون شهدای صالحین، خونم در این راه ریخته شود .

بی شک، سیدجمال، که ناظم الاسلام کرمانی از وی به عنوان نخستین فروزنده آسمان شرف و جلال و اولین مربی عالم تربیت و کمال، حامل لوای آزادی و حریت . . . العالم الربانی، البحر الصمدانی . . . . ، شخص عجیب و غریب، وحید زمان و نادره دوران  یاد می کند، اولین سلسله جنبان واقعی نهضت اصلاح گرایی راستین بود که در آسمان اسلام درخشید و با شخصیت بسیار درخشانش همگان را مجذوب خود ساخت.

اندیشه اصلاح گرایی سید جمال الدین در مصر

 زنگ بیدارباش و اصلاح اندیشی را سید جمال الدین اسدآبادی  در مصر به صدا درآورد . سید از اول محرم 1288- 1296 ه . ق، به مدت هشت سال، در مصر اقامت گزید .این ایام نه تنها برای مصر، که برای کل عالم اسلام، ایام پربار و سرنوشت سازی بود . او در مصر، جلسات علمی و دروس رسمی را آغاز کرد که با شرکت علمای برجسته ای همچون شیخ محمد عبده، شیخ عبدالکریم سلمان، شیخ ابراهیم اللقانی، شیخ سعید زغلول و شیخ ابراهیم الهلباوی برگزار می شد .

به اعتقاد وی، دین سه حقیقت اساسی به انسان آموخته است:

1 . انسان روح ملکوتی و قدسی دارد و اشرف مخلوقات است
2 . هر جامعه ای که دیندار باشد، بر سایران برتری خواهد داشت
3 . زندگی این جهانی انسان صرفا مقدمه و مدخلی است به حیاتی والاتر در عالمی بکلی خالی از رنج و اندوه، و سرنوشت انسان آن است که مآلا از آن بهره مند گردد

آنان که در دامن دین به خوبی پرورده می شوند واجد سه ویژگی خواهند شد:
الف . حیا که آنان را از گناه بازمی دارد و به توبه وا می دارد
ب . امانت که شالوده یک جامعه سیاسی سالم است
ج . صداقت که بدون آن، تحقق جامعه بشری امکان پذیر نخواهد بود.
هرگاه ملت های بزرگ عالم را در معرض این تحلیل قرار دهیم، تصدیق خواهیم کرد که عظمت آن ها همواره ناشی از آن بوده که این ویژگی ها را در خود پرورش داده اند .

سیدجمال به رد این اندیشه ها پرداخته و در مقاله متینی با عنوان"تفسیر مفسر" از تفسیری که سرسید احمدخان نوشته بود، به شدت انتقاد کرد . فعالیت های او علیه سرسید احمدخان، حتی در پاریس نیز ادامه داشت و با نوشتن مقاله ای با عنوان "الدهریون فی الهند" به شدت به سرسید احمدخان تاخت و بیان داشت که سرسید احمدخان تفسیری بر قرآن نوشته و کلمات آن را تحریف نموده و آنچه را خداوند نازل کرده، تغییر داده است .
اما آنچه مسلم است این که هر واقعه ای را باید در ظرف تاریخی خاص خود به روشنی درک کرد و چنانچه در اوضاع و احوال حاکم بر هند و شرایط موجود آن عصر دقت کنیم، خواهیم دید که انتخاب سید تا چه حد دقیق بود. زیرا او خطر تحت الشعاع قرار گرفتن اندیشه های اصلاحی و احیاگرانه خود را حس می کرد و خوف آن داشت که موج بیداری مسلمانان هند، که با فعالیت های پرشور خود وی آغاز شده بود، به منجلاب انحراف فکری و عقیدتی گرفتار شود و از راه اصلی خود منحرف گردد . از همین رو، برای وی، به عنوان مصلحی جامع نگر و بی قرار، لازم بود که افکار مسموم سرسید احمدخان را دفع کند .
او همین تشخیص خود را جامه عمل پوشاند و تا حد زیادی در این کار خود به موفقیت رسید . هرچند سید امیرعلی (متوفی 1306 ش/1928 م) با ظهور خود، با نظرات لیبرالی سید احمدخان همسویی بسیاری نشان داد اما برداشت او از اسلام بسیار درست تر از برداشت سید احمد خان بود . درست است که از نظر او، روح تعالیم اسلام به همان اندیشه هایی تحویل پذیر است که هسته اصلی لیبرالیسم را تشکیل می دهد، اما مطمئنا تعالیم سیدجمال در آن بخش از برداشت های صواب او از اسلام، تاثیر داشت . به هر روی، سیدجمال در هند نیز با محدودیت ها و ممنوعیت های زیادی مواجه شد .

نفوذ فوق العاده اندیشه های اصلاح گرانه او در هند موجب شد که انگلستان و ایادی داخلی آن، با تشویق اتباع سرسید احمدخان، عرصه را بر وی تنگ کنند در نتیجه، سید جمال رهسپار اروپا شد تا بار دیگر، آزادتر به فعالیت های اصلاحی خود بپردازد.

به هر روی، تلاش و کوشش سیدجمال و عبده سبب شد که در جهان عرب در اوایل قرن بیستم بسیاری از ادامه دهندگان خط "بازگشت به اسلام" قدعلم کنند که یکی از چهره های برجسته آن ها رشید رضا، شاگرد عبده، بود که جنبش"سلفیه" را پایه گذاری کرد . در واقع، وی بیش تر نظریه های سیدجمال و عبده را با عناوین و صور گوناگون بازگو می کرد .

نفوذ اندیشه های اصلاح گرایانه سید جمال در ترکیه

موج اندیشه های اصلاح گرایانه سید به ترکیه نیز رسید. در ترکیه، از سال 1359 ه . ق/1940 م به بعد موج بازگشت به اسلام پدیدار گشت. به تدریج، فعالیت های مؤسسه ها و سازمان های اسلامی نیز روزافزون شد و در گوشه وکنار ترکیه، هزاران مؤسسه اسلامی جدید تاسیس گردید. اما از نظر فعالیت های سیاسی و انقلابی، نخستین جنبشی که در ترکیه تاسیس شد"جنبش نورسی ها"بود (61) و مؤسس آن کسی جز سعید نورسی نبود که سخت تحت تاثیر اندیشه های احیاگرانه سیدجمال بود . کتاب رسائل النور وی بیانی است از اسلام و شرحی است از نظریات مترقی سیدجمال . او در این کتاب، از مردم ترکیه می خواهد به اسلام بازگرداد .

تاثیر و نفوذ اندیشه اصلاح گرایی سیدجمال در ایران

اندیشه های اصلاح گرایانه در ایران نیز با افت و خیزهای گوناگون آغاز شد. اما بارزترین نمودهای این حرکت و جنبش را می توان در دو جنبش"تحریم تنباکو" و "نهضت مشروطه" مشاهده کرد که در هر دو، نقش سید جمال الدین اسدآبادی بسیار مشخص بود . وقتی ناصرالدین شاه امتیاز تنباکو را به یک شرکت انگلیسی واگذار کرد، با مخالفت علمای شیعه روبه رو شد.

 تلاش سید به ثمر نشست و پس از صدور حکم تحریم تنباکو از طرف میرزای شیرازی همه تسلیم آن شدند . در تمام قهوه خانه های عمومی و خصوصی و ادارات دولتی و حتی حرم های شاهی و سربازخانه ها قلیان ها و چپق ها را جمع آوری کردند . در آبدارخانه و حرم سرای ناصرالدین شاه تمام خواجه ها و غلامان قلیان ها و سر قلیان ها را شکسته، برای اطلاع شاه همه را در جلوی خوابگاه جمع آوری کردند.

در نهضت مشروطه نیز نقش و اندیشه های سیدجمال مشهود بود . هرچند در اثر حس حسد یا خودپسندی کسانی که کم وبیش در نهضت مشروطه شرکت داشتند، ارزش نفوذ کلمه سید را در تمهید مقدمات انقلاب مشروطه مستور داشته اند،اما بی شک، اندیشه های وی از محوری ترین اندیشه های بنیادین نهضت مشروطه بود و شاید همین افراد بودند که مشروطه را از مسیر اصلی خود خارج ساختند که سرانجام باعث مخالفت برخی از علمای ایران و در صدر آن ها شیخ فضل الله نوری گردید .

فداکاری شیخ فضل الله هرچند در زمان خود، چندان مشهود نبود، اما بعدها نقطه عطفی در بیداری مسلمانان گشت . قیام فداییان اسلام و انقلاب شکوهمند اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) همه در ادامه مجاهدت های سید جمال ها و شیخ فضل الله ها و هزاران شهید دیگری بود که امروز نامشان زینت بخش جامعه ماست .

ویژگی های اندیشه اصلاح گرایی سیدجمال

با تامل در اندیشه های اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی، که به حق مرد علم و عمل بود، به ویژگی هایی برمی خوریم که نهضت فکری وی و اتباعش را از برخی رویکردهای اصلاح طلبانه کاملا متمایز می سازد. از جمله:

1 . اساس اصلاحات نزد سیدجمال الدین و پیروان او اسلام اصیل است; اسلامی که از دو سوی افراط و تفریط، از برداشت های متحجرانه و غرب گرایانه به دور است .

2 . در جریان اصلاح گرایی، از نظر سید جمال الدین اسدآبادی، علما رکن رکین و محور مبارزات اصلاح گرایانه را تشکیل می دهند .

3 . از نظر سید جمال، اصلاحات و جلوگیری از انحراف جوامع اسلامی، در وقت مناسب، باید جهادگرانه و انقلابی باشد .

4 . از نظر سید جمال، اسلام دینی است که با عرضه درست به مردم مورد قبول هر انسان شیفته ای است .

5 . یکی از مهم ترین ویژگی های اندیشه اصلاحی سیدجمال شناخت عمیق و ملموس وی نسبت به مشکلات جهان اسلام بود . در واقع، او همه مشکلات جغرافیای جهان اسلام را به وضوح مشاهده می کرد و از آن جا که فردی غرب دیده و سفرکرده بود و با رجال گوناگون دین و سیاست نیز ارتباط نزدیک داشت، دشمنان اسلام و مسلمانان را به خوبی می شناخت و از دسیسه های آنان آگاه بود . از همین رو بود که استعمار و ایادی وی همواره از زبان و قلم او در حال ناامنی بودند و وی را به اکناف تبعید می کردند و سرانجام نیز او را در استانبول به شهادت رساندند . هرچند برخی مرگ او را طبیعی و ناشی از بیماری لثه هایش دانسته اند، اما ظاهرا او در جریان معالجه دندان هایش مسموم گردید و به شهادت رسید . درود خدا و اولیای خدا بر او باد که به راستی از سلاله پاک رسول اکرم صلی الله علیه و آله بود.